Tác hại của video ngắn đến nhận thức và hành vi của trẻ - Tiết lộ bí mật thao túng não bộ người dùng

Video ngắn là những đoạn clip có độ dài từ 15 giây đến 3 phút, được thiết kế để truyền tải thông tin, giải trí hoặc ý tưởng trong một khoảng thời gian ngắn gọn, súc tích. Loại nội dung này chủ yếu xuất hiện trên các nền tảng mạng xã hội như TikTok, Instagram Reels, YouTube Shorts, và Facebook Stories, nơi tính năng cuộn liên tục cho phép người dùng xem một chuỗi video mà không cần dừng lại hay tìm kiếm thủ công.

Nội dung đa dạng, dễ tiếp cận

Video ngắn bao trùm mọi lĩnh vực từ giải trí, giáo dục, thời trang, ẩm thực, đến hướng dẫn kỹ năng và chia sẻ kinh nghiệm cá nhân. Sự đa dạng này đáp ứng được hầu hết các nhu cầu của người xem, giúp người dùng tìm thấy nội dung phù hợp chỉ trong vài giây.

Thuật toán gợi ý mạnh mẽ của các nền tảng

Các nền tảng như TikTok, Instagram và YouTube sử dụng thuật toán cá nhân hóa để phân tích hành vi người dùng, từ thời gian xem đến lượt thích, chia sẻ. Kết quả là người dùng luôn được gợi ý những video phù hợp nhất với sở thích cá nhân, tạo cảm giác "đo ni đóng giày" cho trải nghiệm xem.

Tương thích với thói quen "lướt nhanh" của người dùng trẻ

Thói quen "lướt nhanh" – chỉ dành vài giây để quyết định xem tiếp hay bỏ qua – rất phổ biến ở thế hệ trẻ. Video ngắn, với thời lượng súc tích, nội dung trực tiếp và hấp dẫn ngay từ những giây đầu, hoàn toàn phù hợp với kiểu tiêu thụ nội dung này. Đồng thời, sự tiện lợi của tính năng cuộn vô tận (infinite scroll) khiến người dùng dễ dàng lướt qua hàng chục video mà không nhận ra thời gian trôi qua.
 

Các nền tảng video ngắn như TikTok, Instagram Reels, YouTube Shorts không chỉ cung cấp nội dung giải trí mà còn sử dụng các kỹ thuật tâm lý và công nghệ để "giữ chân" người dùng. Điều này tạo ra một vòng lặp tiêu thụ nội dung gần như vô tận, khiến người dùng khó dứt ra. Một số yếu tố quan trọng bao gồm:

Kích thích Dopamine:

Một nghiên cứu công bố năm 2021 trên NeuroImage, tạp chí uy tín trong lĩnh vực khoa học thần kinh, đã sử dụng công nghệ quét não để theo dõi hoạt động thần kinh khi các đối tượng xem những đoạn video ngắn. Nghiên cứu được thực hiện với 30 người tham gia, mỗi người sẽ xem các video được điều chỉnh theo sở thích cá nhân, bao gồm động vật, trò chơi, hài kịch, và nhiều chủ đề khác. Những video này, gọi là PV, được thiết kế đặc biệt để phù hợp với sự quan tâm của từng người.

Khi xem một PV được cá nhân hóa, hệ thống phần thưởng trong não sẽ được kích hoạt, kích thích các tế bào thần kinh giải phóng dopamine. Đây chính là chất dẫn truyền thần kinh mang lại cảm giác phấn khích và hạnh phúc. Khi thuật toán tiếp tục đề xuất những nội dung hấp dẫn, bộ não liên tục trải nghiệm sự thoải mái, tạo nên một vòng lặp khuyến khích chúng ta tiếp tục xem thêm.

Một nhà khoa học thần kinh đã thực hiện thí nghiệm riêng với các video ngắn. Để phục vụ nghiên cứu, cô tải ứng dụng TikTok, tạo tài khoản mới và bắt đầu khám phá nội dung. Chỉ sau một giờ, cô bất ngờ nhận ra mình đã hoàn toàn chìm đắm trong những video này mà không hay thời gian trôi qua nhanh đến vậy.

Tâm lý "chỉ xem thêm 1 clip nữa" - Kỹ thuật "vòng lặp vô tận"

Cảm giác "chỉ xem thêm một clip nữa thôi" là một hiện tượng tâm lý phổ biến khi người dùng tiếp xúc với các nền tảng video ngắn như TikTok, Reels, hay Shorts. Đây không phải là sự ngẫu nhiên, mà là kết quả của một thiết kế cẩn thận trong giao diện và thuật toán, nhằm tối ưu hóa sự tương tác của người dùng.

Một yếu tố quan trọng hỗ trợ tâm lý này chính là kỹ thuật "cuộn vô tận" – giao diện không có điểm kết thúc rõ ràng. Không cần bấm nút chuyển trang hay tìm kiếm, chỉ cần lướt nhẹ là nội dung mới lại xuất hiện ngay trước mắt. Cảm giác này tương tự như việc khám phá một kho báu không bao giờ cạn, khiến não bộ khó lòng "dừng lại" vì luôn kỳ vọng video tiếp theo sẽ còn thú vị hơn.

Qua thời gian, hành vi "cuộn thêm" dần trở thành một phản xạ vô thức. Nhiều người không nhận ra mình đã dành hàng giờ đồng hồ chỉ để xem "thêm một clip nữa," cho đến khi kiệt sức hoặc có sự kiện bên ngoài buộc họ dừng lại.

Chiến lược FOMO (Fear of Missing Out)

Một chiến lược tâm lý hiệu quả mà các nền tảng video ngắn áp dụng để giữ chân người dùng chính là khai thác nỗi sợ bị bỏ lỡ (FOMO). Đây là cảm giác lo lắng khi nghĩ rằng mình đang bỏ lỡ những xu hướng, nội dung, hoặc trải nghiệm mà người khác đang tận hưởng.

Các nền tảng liên tục đẩy mạnh những video đang thịnh hành, từ các thử thách nhảy múa, trào lưu hài hước, đến những nội dung lan tỏa rộng rãi trên mạng xã hội. Khi người dùng thấy bạn bè, người nổi tiếng, hoặc cộng đồng xung quanh đều tham gia, họ dễ dàng cảm nhận áp lực phải bắt kịp, dẫn đến việc dành nhiều thời gian hơn để lướt xem hoặc thậm chí tự tạo nội dung tương tự.

Các nền tảng đã đầu tư vào tâm lý học như thế nào?

Các nền tảng mạng xã hội như Facebook (nay là Meta), TikTok (thuộc ByteDance) và YouTube (thuộc Google) đã đầu tư mạnh mẽ vào việc nghiên cứu tâm lý học người dùng nhằm tối ưu hóa trải nghiệm và tăng cường sự tương tác. Các nền tảng sở hữu đội ngũ chuyên gia đa dạng, bao gồm các nhà tâm lý học, nhà khoa học dữ liệu và chuyên gia về hành vi người dùng, để phân tích và hiểu rõ hơn về hành vi người dùng.

• Facebook/Meta: Phân tích hành vi người dùng: Facebook sử dụng dữ liệu về độ tuổi, giới tính, sở thích và vị trí địa lý để tạo ra các nhóm mục tiêu cho quảng cáo, giúp hiển thị nội dung phù hợp với từng cá nhân.
• TikTok/ByteDance: Thuật toán cá nhân hóa: TikTok phân tích chi tiết hành vi người dùng, bao gồm thời gian xem, lượt thích và chia sẻ, để đề xuất nội dung phù hợp, giữ chân người dùng trên nền tảng.
• Google/YouTube: Phân tích tìm kiếm và xem video: YouTube sử dụng dữ liệu từ lịch sử tìm kiếm và xem video để đề xuất nội dung liên quan, tăng cường sự tương tác của người dùng.

Bản chất của video ngắn, với nội dung thay đổi liên tục và thời gian xem ngắn, khiến não bộ quen với việc xử lý thông tin nhanh, dẫn đến khó khăn khi tiếp cận những nội dung dài hoặc đòi hỏi sự tập trung cao.

• Hình thành thói quen tìm kiếm phần thưởng cảm xúc tức thì: Trẻ em dần trở nên quen thuộc với việc nhận được phần thưởng cảm xúc ngay lập tức từ các nội dung hấp dẫn, như cảm giác vui vẻ, hài hước hoặc thú vị. Điều này vô tình làm giảm khả năng chịu đựng những khoảng thời gian không có sự kích thích mạnh mẽ, chẳng hạn như khi học tập hoặc tham gia các hoạt động cần sự kiên nhẫn. Kỹ năng chờ đợi, giải quyết nhàm chán hay duy trì sự tập trung lâu dài – những yếu tố rất cần thiết để thành công trong học tập – cũng dần suy giảm.

• Khả năng tư duy sâu và kiên nhẫn bị suy yếu: Học tập yêu cầu trẻ dành thời gian để suy nghĩ, giải quyết vấn đề, phân tích và ghi nhớ thông tin. Tuy nhiên, sự quen thuộc với những kích thích ngắn hạn từ video ngắn khiến trẻ gặp khó khăn khi đối diện với các nhiệm vụ học tập đòi hỏi sự nỗ lực chậm rãi và kiên nhẫn. Những hoạt động học tập như đọc hiểu, làm bài tập phân tích hoặc nghiên cứu lâu dài có thể bị trẻ đánh giá là nhàm chán, không thú vị hoặc quá khó.

•  Khả năng tập trung bị phân tán, dễ bỏ cuộc: Sự thay đổi liên tục về nội dung trong các video ngắn khiến trẻ khó duy trì sự tập trung vào một hoạt động cụ thể trong thời gian dài. Khi gặp phải các bài học khó, không hấp dẫn ngay lập tức hoặc yêu cầu giải quyết từng bước, trẻ dễ có xu hướng "nhảy việc," từ bỏ hoặc tìm kiếm những hoạt động khác mang lại kích thích tức thời. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả học tập và khả năng hoàn thành các nhiệm vụ phức tạp.

• Tiếp thu nội dung độc hại và không phù hợp
• Các thử thách nguy hiểm như tự làm đau mình, thực hiện những hành động mạo hiểm hoặc thậm chí gây nguy hiểm đến tính mạng đang xuất hiện tràn lan trên các nền tảng mạng xã hội. 
• Bên cạnh đó, những nội dung mang tính bạo lực, khiêu khích hoặc không phù hợp với lứa tuổi trẻ em cũng thường xuyên được lan truyền mà không có sự kiểm soát chặt chẽ. 
• Điều này có thể dẫn đến những hành động sai trái hoặc không an toàn, đẩy trẻ vào những tình huống nguy hiểm. Hơn nữa, nếu tiếp tục tiêu thụ những nội dung độc hại, trẻ em dễ hình thành thói quen xấu, từ đó làm suy giảm khả năng phân biệt đúng sai và phát triển một tư duy lệch lạc về xã hội. Đây chính là lý do vì sao việc kiểm soát và định hướng nội dung phù hợp cho trẻ là vô cùng cần thiết.

• Tác động đến sức khỏe tâm lý và thể chất
• Tâm lý:
• So sánh bản thân với người khác: Trẻ em dễ dàng bị cuốn vào việc so sánh ngoại hình, tài năng, hoặc thành tích của mình với những người xuất hiện trên video. Những so sánh này thường không thực tế và dẫn đến cảm giác tự ti, giảm lòng tự trọng. Nếu kéo dài, điều này có thể gia tăng nguy cơ rối loạn lo âu hoặc trầm cảm.
• Áp lực phải đạt chuẩn "hoàn hảo": Những nội dung quảng bá hình ảnh hoàn hảo không thực tế tạo ra áp lực vô hình, buộc trẻ phải cố gắng bắt chước hoặc sống theo các chuẩn mực không phù hợp. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến sự phát triển tự nhiên mà còn làm giảm sự tự tin của trẻ khi đối diện với cuộc sống thực tế.

• Thể chất:
• Ít vận động: Thói quen ngồi hàng giờ xem video ngắn khiến trẻ bỏ qua các hoạt động thể chất quan trọng, làm tăng nguy cơ béo phì, giảm sức khỏe tim mạch và hạn chế khả năng phát triển toàn diện.
• Mỏi mắt: Việc liên tục nhìn vào màn hình nhỏ dẫn đến hội chứng mỏi mắt kỹ thuật số, làm trẻ bị đau đầu, giảm thị lực và gặp khó khăn trong việc tập trung vào các hoạt động khác.
• Giấc ngủ bị xáo trộn: Ánh sáng xanh từ thiết bị điện tử làm gián đoạn quá trình sản sinh melatonin – hormone điều hòa giấc ngủ – dẫn đến mất ngủ hoặc chất lượng giấc ngủ kém. 
• Thói quen này lâu dài có thể gây hại cho sức khỏe tổng thể và ảnh hưởng đến khả năng học tập, tiếp thu của trẻ.

• Lời khuyên dành cho phụ huynh

Việc bảo vệ trẻ khỏi tác hại của video ngắn không chỉ là trách nhiệm của nhà trường mà còn là nhiệm vụ quan trọng của phụ huynh. Dưới đây là một số lời khuyên giúp phụ huynh quản lý thời gian sử dụng video ngắn và hướng trẻ đến những thói quen lành mạnh:

• Đặt giới hạn:
  Phụ huynh có thể sử dụng các công cụ để giới hạn số giờ trẻ sử dụng video mỗi ngày. Việc thiết lập thời gian xem video không chỉ giúp bảo vệ mắt và sức khỏe thể chất của trẻ mà còn giúp chúng có thêm thời gian cho các hoạt động bổ ích khác. Một số ứng dụng, như Apple Screen Time hay Google Family Link, cho phép phụ huynh theo dõi và hạn chế thời gian sử dụng mạng xã hội của trẻ.
• Giám sát:
  Quan trọng hơn cả là sự giám sát về nội dung mà trẻ tiếp cận. Phụ huynh cần theo dõi lịch sử những video mà trẻ xem để nắm bắt các nội dung con đang tiếp cận. Đồng thời, khuyến khích các kênh nội dung giáo dục, mang tính tích cực và xây dựng. Đảm bảo rằng trẻ chỉ tiếp cận với những video phù hợp với lứa tuổi, đồng thời giải thích rõ ràng về những video có thể gây hại hoặc không phù hợp với sự phát triển của trẻ.
• Thay thế bằng hoạt động bổ ích:
  Để giảm thời gian trẻ dành cho video ngắn, phụ huynh nên khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động bổ ích như đọc sách, chơi thể thao, học kỹ năng mới, hay tham gia các lớp học ngoại khóa. Những hoạt động này không chỉ giúp trẻ phát triển kỹ năng sống mà còn giúp chúng xây dựng sự kiên nhẫn, cải thiện sức khỏe thể chất và tinh thần.

• Vai trò của nhà trường và xã hội

Bên cạnh sự quan tâm của gia đình, nhà trường và xã hội cũng đóng vai trò rất quan trọng trong việc bảo vệ trẻ em trước tác hại của video ngắn.

• Giáo dục kỹ năng sử dụng mạng an toàn:
  Nhà trường cần trang bị cho học sinh những kỹ năng sử dụng mạng xã hội một cách an toàn và có trách nhiệm. Các chương trình giáo dục về an toàn mạng sẽ giúp trẻ nhận thức rõ hơn về những nguy hiểm tiềm ẩn khi tham gia vào không gian mạng. Việc dạy trẻ phân biệt giữa thông tin đáng tin cậy và thông tin sai lệch cũng là một phần quan trọng trong việc xây dựng khả năng tự bảo vệ.

Ba mẹ có thể cho con trải nghiệm khám phá bộ môn lập trình để học cách sử dụng công nghệ đúng cách:

• Tạo sân chơi lành mạnh:
  Các tổ chức xã hội và nhà trường có thể tạo ra các sân chơi lành mạnh, nơi trẻ em có thể tham gia vào các hoạt động ngoài trời, các trò chơi thể chất, hay các hoạt động sáng tạo như vẽ tranh, làm thủ công, hay biểu diễn nghệ thuật.

Ba mẹ hãy cho con trải nghiệm Sân chơi hội họa miễn phí dành cho các bé từ 4-17 tuổi tại MindX. Các con được thỏa sức vui chơi, tự do sáng tạo trong thế giới đầy màu sắc. Đồng thời, con cũng làm quen thêm nhiều bạn bè và thầy cô mới qua những hoạt động vẽ tranh trên giấy và trên máy tính bảng, giúp con tự tin, giảm bớt thời gian sử dụng thiết bị điện tử.

• Khuyến khích sự tham gia của cộng đồng:
  Các tổ chức xã hội cũng cần phối hợp để tạo ra những cộng đồng trực tuyến an toàn, nơi trẻ em có thể tham gia và giao lưu với bạn bè, nhưng đồng thời được giám sát và hướng dẫn bởi những người có chuyên môn. Các nền tảng trực tuyến dành riêng cho trẻ em nên có sự tham gia của phụ huynh và giáo viên để bảo vệ trẻ khỏi những nội dung độc hại.

Video ngắn có thể là công cụ giải trí và giáo dục nếu được sử dụng đúng cách, nhưng cũng là con dao hai lưỡi khi gây ra những tác động tiêu cực đến não bộ, nhận thức và sức khỏe của trẻ em. Để bảo vệ con trẻ, cha mẹ cần kiểm soát thời gian sử dụng thiết bị, định hướng nội dung lành mạnh, và khuyến khích các hoạt động bổ ích ngoài đời thực. Hơn thế nữa, việc xây dựng môi trường xã hội tích cực và giáo dục trẻ kỹ năng sử dụng công nghệ an toàn chính là chìa khóa giúp các con trưởng thành một cách toàn diện trong kỷ nguyên số hóa.